Η ραγδαία εξάπλωση του COVID-19 έχει ήδη δηµιουργήσει δυσµενείς κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες. Οι κλειστές επιχειρήσεις, η υπολειτουργία όλων των δηµόσιων υπηρεσιών και βέβαια οι τριγµοί στην παγκόσµια οικονοµία αποφέρουν αυτόµατα καταστάσεις ανώµαλης εξέλιξης των συναλλαγών και για τον λόγο αυτόν τίθενται ερωτήµατα σχετικά µε τις νοµικές και συµβατικές υποχρεώσεις που έχουν αναληθφεί πριν την εξάπλωση της πανδηµίας ή και κατά τη διάρκεια αυτής.
- Μπορεί, λοιπόν, να ισχυριστεί ο δανειολήπτης η λειτουργία της επιχείρησης του οποίου έχει ανασταλεί έναντι της τράπεζας ότι αδυνατεί να αποπληρώσει το δάνειο του και να κριθεί ότι καλώς δεν πλήρωσε τις δόσεις του δανείου του; Ή να το ισχυριστεί αυτό ο εργαζόµενος που ανεστάλη η σύµβαση εργασίας του;
- Ο έµπορος ότι αδυνατεί να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του έναντι του άλλου εµπορού από τις µεταξύ τους συµφωνίες και να επιτυχεί έτσι είτε την µη αποπληρωµή είτε την εν µέρει αποπληρωµή ;
- Ο υπόχρεος σε καταβολή διατροφής από το νόµο ότι αδυνατεί να εξοφλήσει την υπόχρεωσή του και να µην επέλθουν λόγω “ανωτέρας βίας” συνέπειες ;
Τα παραπάνω είναι τα βασικά ερωτήµατα- πυλώνες τα οποία µαζί µε τα καίρια ζητήµατα που γεννώνται κατεξοχήν στις υποχρεώσεις των εργοδοτών έναντι των εργαζοµένων, θα απασχολήσουν το επόµενο χρονικό διάστηµα τα δικαστήρια και οι αποφάσεις που θα ξεκινούν άµεσα να κρίνουν επί των θεµάτων αυτών, θα δοµούν µία παντελώς νέα και πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδοµένα νοµολογία. Σε ποια ερωτήµατα, λοιπόν, θα κληθούν λοιπόν να απαντήσουν τα δικαστήρια, αλλά και πως θα πρέπει πρωτίστως οι ενδιαφερόµενοι να αξιολογήσουν την τρέχουσα κατάσταση και να ανταποκριθούν αναλόγως στις συµβατικές και νόµιµες υποχρεώσεις τους;
1. Είναι η πανδηµία γεγονός ανωτέρας βίας;
Γενικότερα, η ανωτέρα βία στο νοµικό κόσµο σηµαίνει γεγονότα που αθροιστικά έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
- Είναι έκτακτα,
- Είναι σε τέτοιο βαθµό εξαιρετικά που δεν αναγόνται στη σφαίρα δράσης του συµβαλλόµενου µέρους και
- Είναι αδύνατον να αποτραπούν από τον υπόχρεο ακόµη και µε µέτρα άρκας επιµέλειας
- Ή σε γεγονότα που ακόµη και αν δεν έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά µπορούν να αξιολογηθούν ως απρόβλεπτα υπό την αυστηρή όµως έννοια ότι κανείς δεν µπορούσε κατά το χρόνο που αναλάµβανε µία υποχρέωση να τα προβλέψει ούτε όµως και ήταν ανθρωπίνως δυνατό να προβλέψει και να υπολογίσει δηλαδή την έλευσή τους.
Κατά τη θεωρία του αστικού δικαίου η έννοια αυτή της ανωτέρας βίας ως γενικός όρος καταλαµβάνει: πολέµους, σεισµούς, επαναστάσεις, πραξικοπήµατα, κυβερνητικές απαγορεύσεις, φυσικές καταστροφές και πανδηµίες εφόσον αυτά τα γεγονότα έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά.
Αυτό που µένει πλέον να απαντηθεί, αφού εξετάσαµε τι οριοθετείται γενικώς ως “ανωτέρα βία”, είναι αν σε εκάστη των περιπτώσεων που γεννιούνται λόγω της κατάστασης που βιώνουν η οικονοµία της χώρας µας και οι πολίτες της αλλά και η διεθνής οικονοµία και ο κάθε πολίτης παγκοσµίως σήµερα, είναι αν το ξέσπασµα αυτής της συγκεκριµένης πανδηµίας και τα χαρακτηριστικά της συνιστά γεγονός “ανωτέρας βίας” γενικώς. Η πρόδηλη απάντηση είναι πως πράγµατι ένα τέτοιο γεγονός και έκτακτο είναι, και εξαιρετικό σε τέτοιο βαθµό που δεν ανάγεται στη σφαίρα δράσης του
συµβαλλόµενου µέρους και αδυνάτο να αποτραπεί ακόµη και µε άκρα επιµέλεια και σε κάθε περίπτωση ήταν απρόβλεπτο για τις συµβάσεις και τις υποχρεώσεις που έχουν αναληφθεί προ του ξεσπάσµατος της πανδηνίας. Είναι εύκολο να πει ο καθένας µας ότι πράγµατι κάτι τέτοιο δεν θα µπορούσε να προβλεφθεί ακόµη και από τον επιµελέστερο εργοδότη- επιχειρηµατία- έµπορο- δανειολήπτη, εν τέλει πολίτη.
Εδώ όµως εγείρονται σοβαρά ερωτήµατα για το πώς αυτό το προφανές συµπέρασµα δεν θα οδηγήσει σε ευκαιρία αθέτησης υποχρεώσεων ή αξίωσης διευκολύνσεων, αλλά τα δικαστήρια θα καταφέρουν να αξιολογήσουν αντικειµενικά και ορθά τις περιπτώσεις εκείνες που βάσιµα θα γίνει επίκληση της ανωτέρας βίας και θα έχει αυτή η επίκληση αντίκτυπο στις νοµικές και συµβατικές υποχρεώσεις, δοθέντος ότι η ιδιοµορφία της κατάστασης που βιώνουµε προκαλεί αµοιβαίους τριγµούς σε κάθε κλάδο -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (τροφοδοσία, φαρµακοβιοµηχανία και συναφείς κλάδους)- της οικονοµίας µας, σε κάθε νοικοκυριό, ενώ, το εύρος της πανδηµίας COVID-19 παγκοσµίως και η χρονική της διάρκεια, αλλά και η αβεβαιότητα για το µέλλον την καθιστούν λόγο ανωτέρας βίας πιθανά- πέρα από κάθε έννοια κοινωνικής διαστρωµάτωσης και εισοδηµατικών κριτηρίων.
2. Αν κριθεί ότι είναι γεγονός ανωτέρας βίας τι µπορεί να αξιώσει ο θιγόµενος από την ανωτέρα βία ως προς τις νοµικές και συµβατικές του υποχρεώσεις;
Σχεδιαγραµµατικά όταν ο υπόχρεος δεν εκπληρώνει την υποχρέωσή του η νοµική του ευθύνη δοµείται ως ακολούθως:
i. Η ευθύνη του οφειλέτη για τη ζηµία του δανειστή, υφίσταται σε κάθε περίπτωση για τις πράξεις που µπορούν να αποδοθούν σε πταίσµα του οφειλέτη (δόλο ή αµέλεια).
ii. Υπάρχουν περιπτώσεις που η ζηµία του δανειστή δεν µπορεί να αποδοθεί σε υπαίτια συµπεριφορά του οφειλέτη. Αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν τα τυχαία γεγονότα.
iii. Στην κατηγορία των τυχαίων γεγονότων εντάσσεται και ο όρος “ανωτέρα βία” που σηµαίνει γεγονότα µε τα πιο πάνω χαρακτηριστικά.
iv. Η ανωτέρα βία αίρει, λοιπόν, την υπαιτιότητά του υποχρέου καθώς «ουδείς υποχρεούται στα αδύνατα», αρχή που απηχεί στο δίκαιο µας κατά την εξέταση της τήρησης ή µη των νοµικών και συµβατικών υποχρεώσεων.
v. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι συµβαλλόµενοι προβλέπουν στις συµφωνίες του, συµβατικές ρήτρες που δικαιολογούν την καταγγελία ή την τροποποίηση της σύµβασης σε περίπτωση που προκύψει κάποιος λόγος ανωτέρας βίας αναφερόµενοι είτε γενικώς στον όρο ανωτέρα βία, είτε εξειδικεύοντας αυτόν απαριθµώντας ενδεικτικά περιπτώσεις. Συνήθως, στις συµβατικές ρήτρες δεν γίνεται ρητή αναφορά της πανδηµίας ως λόγου ανωτέρας βίας, δεδοµένης της σπανιότητας ενός τέτοιου φαινοµένου. Είναι όµως προφανές από τους γενικούς κανόνες της ιδιωτικής αυτονοµίας και των γενικών κανόνων ερµηνείας συµβάσεων και της συνδυαστικής και τελολογικής ερµηνείας του δικαίου εν γένει, ότι οι συµβαλλόµενοι δύνανται να καταγγείλουν ή να τροποποιήσουν την εκάστοτε σύµβαση ακόµη και σε περιπτώσεις που υπάρχει µεν συµβατική ρήτρα σχετική µε ανωτέρα βία, αλλά δεν περιλαµβάνεται η πανδηµία ως τέτοιο γεγονός, αλλά και σε περιπτώσεις που δεν υφίσταται οποιαδήποτε ρήτρα σχετική µε ανωτέρα βία.
Εφόσον, λοιπόν κιρθεί ότι συντρέχει περίπτωση ανωτέρας βίας σε συγκεκριµένη συµβατική ή νοµική υποχρέωση λόγω της επιρροής του κορωνοϊού (COVID-19) στις έννοµες αυτές σχέσεις, οι πιθανές συνέπειες που θα αξιολογηθούν ως νόµιµες είναι ιδίως οι εξής σωρευτικά ή διαζευτικά και πάντοτε αναλόγως των συγκεκριµένων συνθηκών της περίπτωσης που αξιολογείται:
- Προσωρινή ή και οριστική απαλλαγή ενός οφειλέτη από τις υποχρεώσεις του συνολικά.
- Δικαίωµα αναπροσαρµογής των όρων της υποχρέωσης (π.χ. αναπροσαρµογή τιµήµατος ή µισθώµατος)
- Αναστολή προθεσµιών για τη.ν άσκηση αξιώσεων
- Δικαίωµα καθυστέρησης ή µερικής εκπλήρωσης συµβατικής υποχρέωσης
- Δικαίωµα αποδέσµευσης από συµβατική υποχρέωση -Καταγγελία ή υπαναχώρηση από µία σύµβαση (π.χ. καταγγελία δανείου, µίσθωσης)
Παράδειγµα:
Ας δούµε ένα παράδειγµα των όσων αναφέρουµε: σε σύµβαση µεταξύ ξενοδόχου και τουριστικού πράκτορα, ο οποίος έχει µισθώσει ορισµένο αριθµό δωµατίων για την επερχόµενη τουριστική περίοδο συµφωνείται γενικώς ρήτρα ανωτέρας βίας. Στην περίπτωση αυτή, η αναστολή λειτουργίας των ξενοδοχειακών µονάδων µε κυβερνητική απόφαση λαµβανόµενων πάντα υπόψη και άλλων συνθηκών, όπως το χρόνο σύναψης της σύµβασης εν σχέσει µε το ξέσπασµα της πανδηµίας εντός της χώρας ή και πανελλαδικά για παράδειγµα, να δίνει την δυνατότητα στον πράκτορα να καταγγείλει την σύµβαση αλλά και να αναζητήσει τυχόν προκαταβολή. Το ίδιο δε θα λέγαµε για τη συγκεκριµένη σύµβαση ακόµη και δεν είχε συµφωνηθεί γενικώς ρήτρα ανωτέρας βίας. Η λύση αυτή προσήκει σε πληθώρα άλλων περιπτώσεων. Ενδεικτικά:
- Επιχείρηση έπαυσε την λειτουργία της µετά από κυβερνητική απόφαση
- Επιχείρηση, δεν έπαυσε την λειτουργία της, µείωσε όµως σηµαντικά την συναλλακτική της δραστηριότητα εξαιτίας των δυσµενών συνεπειών του κορωνοϊού (COVID-19) σε όλο το φάσµα των οικονοµικών σχέσεων
- Υπόχρεος εκ του νόµου σε καταβολή σε τρίτον δεν δύναται να εκπληρώσει, λόγω της οικονοµικής αστάθειας που έχει προκαλέσει η ως άνω δυσάρεστη συνθήκη.
Συµπέρασµα:
Η κρίση που έχει προκληθεί από την πανδηµία σε συνδυασµό µε τα κυβερνητικά περιοριστικά µέτρα θα οδηγήσει σε αδυναµία οµαλής εξέλιξης πολλών συµβατικών σχέσεων αλλά και σε αδυναµία εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που προβλέπονται εκ του νόµου. Η γραµµή οριοθέτησης των περιπτώσεων που θα χρίζει επίκληση περίπτωσης ανωτέρας βίας και αυτών που η επίκληση τέτοιας δεν θα δικαιολογείται είναι ζήτηµα πραγµατικό και πολυπαραντογικό. Το µόνο σίγουρο είναι ότι ουδείς ανεπηρεάστος από το ξέσπασµα της παρούσας κρίσης, συµπέρασµα που όµως είναι βέβαιο ότι κατά το δίκαιο µας, δεν συνιστά “αυτόµατα” λόγος µη τήρησης των εκάστοτε συµβατικών και νοµικών µας υποχρεώσεων.
Στοιχεία επικοινωνίας :
Τηλ: 0030 2103462929
Εmail: info@ialexopoulou.gr
Photos: Pixabay.com